Bir önceki yazıda antik Yunan bilim insanlarının sadece pergel ve cetvel ile çözemediği üç problem olduğundan bahsetmiştim. Bu yazıda Öklid’inkinden daha basit yöntemler olduğundan bahsedeceğim.
Öklid’in Elementler’inde gösterilen yöntemler sayesinde pergel ve cetvel ile rastgele verilen bir doğruyu ve bir açıyı iki eşit parçaya bölmeyi biliyoruz. Peki Öklid’e göre bir doğruyu üç eşit parçaya nasıl böleriz? (Unutmayın; cetvellerde ölçü olmadığını farz ediyoruz.)
Doğruyu Eşit Parçalara Bölmek
Önce bir doğru parçasını üç eşit parçaya ayırmaktan başlayalım. Öklid’in Elementler’inde altıncı kitabın dokuzuncu önermesi bunun nasıl yapılacağını gösterir.
AB doğru parçası üç eşit parçaya bölünecek olsun. Rastgele bir C noktası seç ve AC doğrusunu çiz.
AC üzerinde üç tane eş çember çiz. Bu sayede AC doğrusu üzerinde üç eşit parçaya ulaşmış oluruz.
F noktasını B noktasıyla birleştir. D ve E noktalarından DF’ye paralel doğrular çiz.
AB doğru parçası üç eşit parçaya ayrılmış oldu. Hatta bu yöntemi kullanarak AB doğru parçasını istenilen sayıda eşit parçaya bölebiliriz.
Yöntemin içinde bazı şeyleri nasıl yapacağımız Elementler’de saklı. Öklid’in yöntemi için verilen bir doğruya paralel bir başka doğru çizmeyi (Elementler Kitap I, Önerme 31), onu yapabilmek için de verilen bir açıya eşit bir açı çizmeyi (Elementler Kitap I, Önerme 23) bilmek gerekir. İşin fenası eşit açı çizebilmek için eşit üçgen çizmeyi, yani birinci kitaptaki 22. önermeyi bilmek gerekir.
Müslüman Etkisi
2400 yıldan fazla bir süre önce yazılmış olan Elementler günümüze dek kalmışsa, bunu büyük ölçüde Müslüman bilim insanlarına borçluyuz.
Elementler’i okuyup yorumlayan ilk matematikçilerden biri Al-Nayrizi (865-922) idi. Günümüze kadar kalan yorumunu amazon.com’da (hem de 200 doların üzerinde bir fiyatla) bulabilirsiniz.
Al-Nayrizi verilen rastgele bir doğru parçasını istenilen sayıda eşit parçaya bölmek için harika bir yöntem bulmuştu.
AB doğru parçasının A ve B noktalarına birer dik çizin.
Eğer AB n tane eşit parçaya ayrılmak isteniyorsa, bu dik doğrular üzerinde (n-1)’er tane eşit parçalar işaretleyelim. Bunu yaparken istediğiniz yarıçap uzunluğuna sahip bir çemberden yan yana çizmeniz yeterli. (Bir başka deyişle pergelinizi kullanabilirsiniz.)
Dik doğrular üzerindeki noktaları şekildeki gibi birleştirelim.
Bu doğruların AB’yi kestiği yerler, AB’yi eşit parçalara ayırmış olur.
M. Serkan Kalaycıoğlu
kmatematikatolyesi.com 